OPACTWO BUKOWSKIE
Na Pomorzu Środkowym początki osiedlania się Cystersów sięgają drugiej połowy XIII w. Do Bukowa Morskiego (z Dargunia w Maklemburgii) sprowadził ich książę gdański Świętopełek II. Dokładna data przybycia nie jest znana. Dzięki nadaniom książęcym (pierwsze w latach 1248-1253) Cystersi zgromadzili tu ogromne obszary ziemi. Ich własnością w ciągu XIII w. było 21 wsi i prawie 342 km kw. w ówczesnym księstwie gdańskim oraz 87 km kw. w księstwie zachodniopomorskim. Sukcesywnie powiększali areał upraw i osadzali nowe wsie oraz zakładali parafie. Zajmowali się jednak nie tylko uprawą roli, ale też różnymi rzemiosłami a także - ze względu na dostępne tu pokłady gliny - produkcją cegieł. Położenie i warunki naturalne sprzyjały rybołówstwu morskiemu
i jeziornemu. Cystersi posiadali też liczne młyny i warzelnię soli w Kołobrzegu oraz prawo wydobywania rud. Zakładali liczne karczmy oraz korzystali z praw łowieckich. Rozwinęli przetwórstwo drewna z klasztornych lasów.
Na przybrzeżnych wodach jeziora Bukowo Morskie, w rejonie ujścia rzeki Bukówki-Młynówki i wsi Bukowo Morskie znajdowały się prawdopodobnie urządzenia portowe zbudowane przez Cystersów bukowskich. Upadek klasztoru cysterskiego w Bukowie Morskim nastąpił w pierwszej połowie XVI w., podczas wprowadzania reformacji na Pomorzu. W 1535 r. ostatni opat bukowski Henryk Kress rozwiązał konwent i złożył dymisję.
KLASZTOR W ŻARNOWCU
Klasztor sióstr Cysterek pod wezwaniem Matki Bożej i św. Urszuli ufundował ok. 1235 r. opat Cystersów z Oliwy. Aż do czasu przekazania klasztoru benedyktynom (1589 r.) fundacja była bardzo zależna od Oliwy - konwent żarnowiecki nie miał własnej ksieni, tylko przeoryszę mianowaną przez opata oliwskiego. Wiele też przywilejów średniowiecznych było udzielonych wspólnie dla obu klasztorów. Konwent żarnowiecki liczył około 30 Cysterek różnej narodowości. W XV w. do klasztoru należało: 9 wsi, 3 przysiółki, 2 jeziora, a folwark żarnowiecki w XVI w. liczył 200 ha uprawianej ziemi. Zakonnice prowadziły szkołę dla dziewcząt z rodzin szlacheckich i szpital. Wskutek reformacji oraz malejącej gospodarności klasztor wyludnił się i podupadł. Wówczas, w r. 1589, biskup włocławski Hieronim Rozdrażewski wyjął klasztor z pod władzy Cystersów oliwskich i przekazał benedyktynom kongregacji chełmińskiej. Z ostatnich trzech Cysterek jedna opuściła zakon, a dwie przeniesiono do innego klasztoru.
OPACTWO OLIWSKIE
Kontrowersyjna jest wciąż data fundacji oliwskiej, choć wiąże ten fakt z księciem pomorskim Samborem II oraz drugą połową lat osiemdziesiątych XII w. Z pewnością jednak Oliwa stanowiła filię klasztoru w Kołbaczu. W początkowym okresie Cystersi oliwscy pozyskiwali swe dobra głównie wskutek darowizn, później z transakcji handlowych oraz z dzierżaw ziemi i jezior, jak również z dziesięcin. Ważną częścią ekonomii szarych mnichów była też gospodarka młyńska i prowadzenie warsztatów stolarstwa artystycznego oraz drukarni (XVII-XVIII w.)
Okres szczególnego rozkwitu klasztoru miał miejsce za rządów opata Jacka Rybińskiego (1740-82), który wybudował nowszą część Pałacu Opatów, założył ogród ozdobny, zaprojektowany przez największych mistrzów włoskich (dzisiejszy Park Oliwski), dokonał renowacji kościoła Św. Jakuba oraz zainicjował budowę organów. Niestety, opactwo i jego posiadłości były wielokrotnie niszczone w wyniku najazdów pruskich, licznych wojen i konfliktów, które przetoczyły się przez Pomorze Gdańskie - od odwetowych za działania misyjne w Prusach (1226 r.), poprzez liczne krzyżackie (od 1246 r. do 1308 r. oraz w XV-XVI w.), protestanckie (1577 r.), aż po szwedzkie (w XVII w.). W wyniku pierwszego rozbioru Polski dobra oliwskie znalazły się w obrębie państwa pruskiego - jego władze 1 października 1831 r. dokonały kasaty. Niedługo potem zmarli ostatni zakonnicy. Kościół klasztorny przydzielono miejscowej parafii katolickiej. Po erygowaniu diecezji gdańskiej (1925 r.) zespół poklasztorny stał się siedzibą Biskupa Gdańskiego i Diecezji Gdańskiej.
OPACTWO PELPLIŃSKIE
Z inicjatywą założenia nowego opactwa, którego macierzą miał być klasztor w Doberanie wystąpił książę pomorski Sambor II. Poparł go w tym względzie biskup włocławski Wolimir, zwracając się w 1261 r. z formalną petycją do kapituły generalnej w Citeaux i dokonując konsekracji cmentarza klasztornego w Pogódkach w 1263 r. Kiedy władzę w dzielnicy tczewskiej objął Mściwój II - w 1274 r. nadał Cystersom wielki kompleks majątkowy w ziemi tymawskiej, na prawym brzegu dolnej Wierzycy, a także wieś Pelplin, której część leżała na lewym brzegu Wierzycy. 27 października 1276 r. Cystersi z Pogódek przenieśli się właśnie tu. Kiedy ich nowa ich siedziba znalazła się w granicach państwa zakonu krzyżackiego, szarzy mnisi uzyskali zatwierdzenie posiadanych praw i majątków od wielkiego mistrza Karola z Trewiru. Ich dobra skupione były w dwóch kluczach: pogódkowskim i pelplińskim oraz 5 wsiach położonych nad Wisłą - pod Tczewem i Gdańskiem. Mieli prawa też do trzech jezior na Pojezierzu Kaszubskim. Najstarsze lokacje wsi (na prawie chełmińskim) pochodzą z pocz. XIV w. (1302 r. dla Nowej Cerkwi). Liczne nadania i dotacje uczyniły opactwo pelplińskie silnym gospodarczo. Bracia zajmowali się nie tylko gospodarką rolną i rzemiosłem. Opactwo pelplińskie rozwijało kulturę piśmienniczą poprzez systematyczne wzbogacanie zbiorów (kupna, dary), ale też rozwijane klasztorne skryptorium. Ono to powiększało miejscowe zbiory o liczne przykłady piśmiennictwa sakralnego i pragmatycznego: księgi liturgiczne, księgi zmarłych i zwyczajów, kopiariusze przywilejów (teksty dokumentów gospodarczych wystawianych przez Cystersów dla dóbr klasztornych oraz odpisy przywilejów otrzymanych przez klasztor). Opactwo wielokrotnie było grabione i niszczone, m.in. wskutek najazdów husyckich (1433 r.), wojny trzynastoletniej (1454-1466) i najazdów szwedzkie. Spustoszenia czyniły zarazy, pożary i klęski żywiołowe oraz kryzys związany z reformacją. Odnowę duchową i gospodarczą przyniosły rządy opata Mikołaja Kostki (1592-1610) z inspiracji biskupa włocławskiego Hieronima Rozdrażewskiego. Lata świetności opactwa pelplińskiego przypadają na rządy Leonarda Rembowskiego, który zainspirował nowy barokowy wystrój kościoła, powstanie słynnych tabulatur organowych oraz kronik klasztornych. XVII-wieczne wojny oraz rządy pruskie; sekularyzacja majątków ziemskich, ograniczenia w przyjmowaniu nowicjuszy, a od 1810 r. zupełny zakaz ich przyjmowania wyniszczyły klasztor. Ostatnim szesnastu mnichom przyznano dożywotnie renty a w 1823 r. definitywnie zlikwidowano klasztor. Dzięki bulli z 16 lipca 1821 r. powiększona została diecezja chełmińska, a Pelplin ustanowiono jej stolicą (od 1992 r. diecezja pelplińska). Świątynia cysterska została katedrą, a otaczająca ją wieś rozrosła się w miasteczko. W klasztorze umieszczono Wyższe Seminarium Duchowne i biskupie Collegium Marianum.
W zbiorach Biblioteki Seminaryjnej w Pelplinie zachowało się ok. 2000 rękopisów, starodruków i inkunabułów.
OPACTWO BYSZEWSKO-KORONOWSKIE
Ok. poł. w. XIII Cystersi uzyskali od księcia kujawskiego Ziemomysła przywilej na lokację miasta w Byszewie na prawie średzkim (z Środy Śląskiej). Jednakże wkrótce potem, ok. 1288 r., po przeniesieniu klasztoru do Koronowa, upadł zamiar utworzenia miasta. Klasztor był ufundowany dokumentem wystawionym 25 lipca 1250 r. - książę kujawski Kazimierz zatwierdził darowiznę swojego skarbnika Mikołaja Zbrożka z Byszewa. Obejmowała ona 8 wsi i 4 przysiółki. Z nadania księcia Cystersi otrzymali dalsze dwie wsie. Pierwotne uposażenie klasztoru składało się więc z 10 wsi i 4 przysiółków. Pierwsi zakonnicy przybyli tu w latach 1253-1256. W 1251 roku biskup włocławski na prośbę księcia Kazimierza ustanawia dziesięcinę w Byszewie.
W 1283 r. Krzyżacy niszczą klasztor, a ok. 1288 r. mnisi przenoszą się do pobliskiego Koronowa. Nowa siedziba Cystersów przez długi czas zwana była Nowym Byszewem. Wskutek translokacji, Cystersi pojawili się około 5 marca 1289 r. w osadzie Smeysche. W tym czasie książę pomorski Mszczuj II nadał im wieś Polaszki nad Wierzycą, z której dochody miały być przeznaczone na budowę nowego klasztoru. Przeniesione ze Starego Byszewa opactwo oficjalnie nosiło miano Corona S. Marie, z czego wywiodła się nowa nazwa miejscowości, w źródłach z 1349 r. po raz pierwszy zapisana jako Koronowo.
Opactwo na nowym miejscu było wielokrotnie grabione, głównie ze względu na położenie nadgraniczne; spalone i zniszczone przez krzyżaków. Nie oszczędzono go także podczas Potopu Szwedzkiego. W 1819 r. nastąpiła kasata klasztoru, w którym ówcześnie zamieszkiwało 14 zakonników. Kościół cysterski zamieniono na parafialny, użytkowany wspólnie przez katolików i ewangelików. Zabudowania klasztorne po 1819 r. zostały przeznaczone na więzienie.
CHEŁMNO (KLASZTOR CYSTEREK OBEDIENCJI BISKUPIEJ)
Według legendy konwent panien Cysterek miał sprowadzić do Chełmna, w 1230 r., pruski biskup misyjny Chrystian z Trzebnicy. W 1266 r Bertold z Czystego
i jego żona Krystyna zapisali chełmińskim Cysterkom swe dobra ruchome i nieruchome, zachowując jednocześnie prawo korzystania z nich do śmierci - to pierwsza pewna informacja.. Nadanie to potwierdził w 1285 r. biskup chełmiński Werner. W rok po donacji Bertolda z Czystego, na prośbę biskupa Fryderyka i mistrza krajowego Zakonu NMP (Krzyżaków) Ludwika von Baldescheima, burmistrz i rada miejska Chełmna nadali konwentowi cztery działki budowlane wraz z bramą miejską, pod warunkiem trzymania straży w tej części miasta, ponoszenie kosztów utrzymania obwarowań miejskich, a w przyszłości obowiązek wznoszenia murów obronnych. Do tego nadania krzyżacy dołożyli 1 łan i 7 mórg ziemi uprawnej nad rzeką Frybą. W 1275 r. książę pomorski Sambor II przekazał Cysterkom patronat nad kościołem św. Krzyża w Tczewie, strugę i młyn w okolicy Tczewa oraz cztery wsie. W 1295 r. Mikołaj z Rutek przekazał Cysterkom swe dobra; kolejne nadanie (wieś Grabowo) pochodzi z 1312 r. i było aktem wdzięczności mistrza krzyżackiego Konrada z Trewiru za zwycięstwo nad Litwinami. Około 1388 r. klasztor chełmiński połączył się konwentem z Torunia. Konsekwencją tego było nadanie obu klasztorom, w roku 1417, przez wielkiego mistrza Michała Kuchmeistera, części dochodów z kaplicy pielgrzymkowej w Zamartem koło Chojnic, zaś w dwadzieścia lat później przekazanie jej obu klasztorom na własność. W połowie XVII w. konwent posiadał, oprócz patronatów kościelnych, gotówki i innych wartości ruchomych, 29 wsi w pobliżu Chełmna i Świecia. W 1349 r. wielki mistrz zakonu krzyżackiego ufundował w Królewcu filię klasztoru chełmińskiego. Obsadziły ją mniszki z Chełmna i Torunia. Chełmiński klasztor wyróżniał się tym, że podlegał biskupowi diecezjalnemu oraz nie miał męskiego klasztoru opiekuńczego. Dzięki temu w bardzo wielu sprawach korzystać mógł z dużej samodzielności i niezależności. Pozwoliło to np. na odejście, około 1439 r., od przepisów cysterskich i przyjęcie łagodniejszej reguły benedyktyńskiej. Po kasacie, w 1821 r. król pruski przekazał zabudowania klasztorne szarytkom, które zorganizowały szpital, a w 1845 r., szkołę elementarną dla dziewcząt oraz ochronkę. Obecnie część zabudowań zajęta jest przez Dom Pomocy Społecznej dla Dzieci i Dorosłych. Do budynków klasztornych przylega od strony północno-zachodniej wieża Mściwoja (Mestwina) z początku XIII w. - ocalała część byłej warowni krzyżackiej. Zabudowania między Wieżą Mestwina, a kościołem przeznaczone są na pomieszczenia Domu Pomocy Społecznej, na mieszkania sióstr oraz na magazyn i pomieszczenia administracyjne.
TORUŃ (MIEJSCA ZWIĄZANE Z DOMAMI SKUPIENIA CYSTEREK OBEDIENCJI BISKUPIEJ)
Odtworzenie historii klasztoru cysterek w Toruniu nie jest łatwe, bowiem nie zachowały się archiwa kościoła św. Jakuba przekazane wraz z zabudowaniami klasztornymi protestantom. Możemy jedynie mniemać, iż Cysterki sprowadzone zostały do Torunia przez Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego Hanno von Sangershausena w 1263 r. W 1341 r. Wielki Mistrz Dietrich von Altenburg nadał Cysterkom prawo patronatu nad kościołem św. Jakuba, probostwem i przykościelną szkołą. Na jego polecenie połączono konwent Cysterek i benedyktynek. Potwierdzając połączenie obu konwentów, Ludwik Konig przekazał patronat nie tylko nad szkołą, ale również nad probostwem i kościołem św. Jakuba, a także dobrami Cysterek. Od tego momentu Cysterki toruńskie pozostawały pod zarządem ksieni benedyktynek. W 1349 r. wysłano pięć sióstr do Królewca, celem założenia tam nowego klasztoru cysterskiego. W 1391 r., klasztor benedyktynek strawił pożar. Wówczas zakonnice przeniosły się do obiektu po Cysterkach przy Kościele św. Jakuba. Dzięki licznym darowiznom udało się odbudować klasztor i kościół, do którego w 1410 r. zakonnice powróciły. Część mniszek pozostała na nowym miejscu, tworząc tym samym klasztor filialny. Na skutek zarazy panującej w II połowie XVI w. wszystkie zakonnice wymarły i w 1579 r. kościół i klasztor przejęli ewangelicy. Protestanci postanowili również przejąć podupadły już nieco główny klasztor. Na skutek podstępu odebrano zakonnicom dokumenty dotyczące praw własności klasztoru. W sytuacji, gdy mniszki nie mogły już udowodnić swych praw do obiektów, protestanci bezpodstawnie odebrali im kościół, zabudowania gospodarcze i część budynku klasztornego, w którym natychmiast utworzyli przytułek dla ubogich ewangeliczek, umieszczając w nim kilkanaście kobiet. Zabudowania gospodarcze zostały rozebrane. W ciągu pierwszego wieku swego istnienia klasztor kilkakrotnie zmieniał swoją siedzibę, przenosząc się do różnych kościołów toruńskich: Świętego Krzyża, św. Wawrzyńca, św. Jakuba i w 1415 r. znów do kościoła Świętego Ducha.
INNE OBIEKTY POCYSTERSKIE
Godziszewo (parafia Cystersów lądzkich)
Założycielem osady (1198 r.) był książę pomorski Grzymisław. Pomorski książę Sambor II darował je rycerzowi Janowi z Wyssenberga ten w 1258 r. dał wieś zakładającemu się wówczas klasztorowi Cystersów w Pogódkach. Od 1301 r. majątek godziszewski przejęli biskupi kujawscy. Biskup Maciej przekazał go Cystersom z Lądu koło Kalisza, którzy dzierżawili go od r. 1328 do 1772. Pierwotny kościół p.w. św. Jana Nepomucena w 1747 r. spłonął od uderzenia pioruna. W 1748 r. opat Łukomski wystawił barakowy kościół, którego wystrój pochodzi z lat 1750-1760.
Trąbki Wielkie (parafia Cystersów łekneńskich)
W początkach swego istnienia wieś należała do klasztoru benedyktynów z Mogilna. W r. 1305 zostaje sprzedana przez opata Mikołaja Cystersom z Lądu.
Parafia p.w. Wniebowzięcia NMP pod opieką Cystersów. Po pierwotnym kościele z XIII w. - obecny, barokowy z XVIII w.
