Wędrujących pomorską ziemią urzeka różnorodność krajobrazów tego regionu. Nie mniej jednak jej bogactwo kulturowe, w tym szczególnie zaznaczone w architekturze i sztuce dziedzictwo Zakonu Cystersów. Szarzy mnisi, jak potocznie nazywano cystersów, wnieśli bowiem olbrzymi wkład w rozwój kultury Pomorza. Przekona się o tym każdy turysta i pielgrzym zwiedzający obiekty skupione na Pomorskim Szlaku Cysterskim, począwszy od położonego nam morzem Iwięcina i Bukowa poprzez Żarnowiec, Oliwę, Pelplin, Byszewo, Koronowo, Chełmno i Toruń. Oprócz wspomnianych tu dawnych opactw zwiedzimy również mniejsze ośrodki, głównie kościoły założone przez cystersów, między innymi w Iwięcinie, Starzynie, Mechowie, Pogódkach, Nowej Cerkwii czy Łęgowie; kaplice takie jak w pelplińskim Nowym Dworze czy pozostałości dawnych majątków - na przykład w Starzyńskim Dworze.
Samochodowym szlakiem, ale również wyznaczonymi trasami rowerowymi, kajakowymi a nawet odcinkami pieszymi przemierzamy cysterski trakt, by nie tylko podziwiać perły architektury gotyckiej - katedry w Oliwie i Pelplinie ale też, by poddać się duchowemu urokowi i ciszy siedzib klasztornych w Żarnowcu i Chełmnie. Do dnia dzisiejszego zinwentaryzowano na Pomorskim Szlaku Cysterskim ponad dwieście miejscowości, którymi gospodarowali cystersi i cysterki. We wspaniale zachowanych założeniach architektonicznych świątyń strzelistość sklepień zmusza, by wznieść oczy wysoko ku górze, by tak, jak cystersi - zapatrzeni w niebo a realnie stąpający po ziemi …podziwiać ich gospodarność na przykładzie zabudowy klasztornej z pozostałościami dawnych kuźni, młynów wodnych, jazów, spichlerzy czy pałaców opackich w ogrodach.
Spośród wielu zabytków sztuki w wyposażeniach pomorskich świątyń pocysterskich szczególną uwagę zwrócić należy na XVII-wieczne dzieła Hermana Hana, w tym między innymi jego obrazy wykonane w duchu Soboru Trydenckiego: Śmierć Marii Magdaleny, Wizja św. Bernarda, Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny czy Koronacja Najświętszej Marii Panny i Pokłon Pasterzy (w Bazylice Katedralnej w Pelplinie) oraz Koronacja Najświętszej Marii Panny czy Napad Prusów na klasztor w Oliwie oraz tablice fundatorów i dobrodziejów opactwa (w świątyni oliwskiej). Dzieła tego mistrza, związanego twórczością z Zakonem Cystersów zobaczyć można tez w innych pomorskich kościołach- Pucku, Jastarni, Mechowie czy Czersku.
Innymi elementami wyposażenia świątyń są stalle: oliwskie (dębowe dwukondygnacyjne, bliźniacze chórowe fundacji konwentu i opatów, wykonane przez braci konwersów w początkach XVII w ), pelplińskie (XV- opackie i VII-wieczne konwentu, ze szczególnym bogactwem ikonograficznym – choćby przedstawienie Ducha Św. w postaci młodzieńca) czy koronowskie ( z charakterystycznymi lwami u podnóża). Wielką osobliwością są także organy: duże XVIII-wieczne fundacji konwentu oliwskiego (instrument unowocześniono dzięki czemu dziś należy on do najwspanialszych na świecie) czy XVII i XIX –wieczne pelplińskie oraz koronowskie. Dzięki tym instrumentom, we wspomnianych miejscach odbywają się, corocznie w miesiącach letnich, międzynarodowe festiwale organowe.
Wielką spuściznę pocysterską stanowią też wszelkie paramenty (szaty liturgiczne, naczynia mszalne, wyposażenie ołtarzy), których okazałe zbiory przechowywane są w Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie, Muzeum Archidiecezjalnym w Gdańsku, czy Muzeum Narodowym w Gdańsku.
Charyzmatem Zakonu Cystersów jest służba Bogu i człowiekowi przez modlitwę i pracę, co stanowi bezpośrednie odzwierciedlenie hasła „ora et labora” (módl się i pracuj). Jednak podstawę funkcjonowania opactw stanowiła nie tylko praca, jako szeroko rozumiana gospodarka rolna(uprawa ziemi, hodowla zwierząt, prowadzenie gospodarki rybnej, warzenie soli, przetwórstwo rolne, itd.) oraz produkcja rzemieślnicza, rękodzielnicza, a także handel.
Cystersi i cysterki przywiązywali bowiem dużą wagę do rozwoju intelektualnego, o czym świadczą pozostałości biblioteczne- na początku XIX w. w opactwach przechowywano ponad 70000 woluminów. Część z nich zaginęła lub uległa zniszczeniu. Wielopokoleniowe gromadzenie przez klasztory ksiąg powodowało, że księgozbiory liczyły wiele setek woluminów, a tematyka gromadzonych ksiąg nie ograniczała się jedynie do problematyki dziejowej opactw, czy zbierania lub wytwarzania ksiąg liturgicznych, ale obejmowała także tematykę teologiczną, literaturę duszpasterską, czy wręcz literaturę świecką. Dziś książnice pocysterskie Pelplina i Oliwy należą do najcenniejszej części polskiego dziedzictwa kulturowego.
Mimo nieobecności cystersów i cysterek w ich dawnych założeniach świątynno-klasztornych tętni w ich byłych siedzibach życie religijne, jak też kulturalne. Corocznie organizowane w trzeci weekend września Jarmarki Cysterskie w Pelplinie a w pierwszy weekend lipca Festyny Cysterskie w Koronowie; na odpust Św. Anny w Żarnowcu - pielgrzymka z Nadola do Lubkowa łodziami rybackimi przez cysterskie jezioro żarnowieckie; w Starzynie, Pucku i Mechowie trwają letnie wieczory z muzyką cysterską oraz inne liczne inicjatywy utrwalają dziedzictwo materialne i kulturowe szarych mnichów na Pomorzu.
Wielkie dziedzictwo pocysterskie zgromadzone na Pomorzu oraz wspomniane liczne wydarzenia kulturalne dziejące się wokół niego stanowią ogromną szansę na szczególnego rodzaju przeżycia dla wszystkich tych, którzy swoje stopy postawią na Pomorskim Szlaku Cysterskim. Ta cysterska przygoda „ora et labora” może okazać się ekscytującą przygodą życia – trzeba tylko spróbować!
Alicja Słyszewska – Szybowska
Dyrektor Diecezjalnego Centrum Informacji Turystycznej w Pelplinie
Prezes Stowarzyszenia Szlaki Kulturowe
